تقویت انضباط مالی در بودجه شرکت‌های دولتی
ژاله زارعی*- شرکت‌های دولتی ۷۰ درصد از بودجه کل کشور را به خود اختصاص می‌دهند. با توجه به نقش وسیع این شرکت‌ها در فعالیت‌های اقتصادی و تاثیر آنها بر متغیرهای کلان، عملکرد آنها برای اقتصاد ایران بااهمیت است.
بودجه کل کشور از دو بخش بودجه عمومی دولت و بودجه شرکت‌های دولتی تشکیل می‌شود. بودجه عمومی میزان منابع و مصارف وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی است و بودجه شرکت‌های دولتی متعلق به شرکت‌هایی است که طبق قانون، بیش از ۵۰ درصد سهام آنها متعلق به دولت باشد.
بدون تردید شرکت‌های دولتی در اقتصاد کشور نقش و حضور بسیار گسترده دارند و همواره ۷۰ درصد از بودجه کل کشور را به خود اختصاص می‌دهند. با توجه به نقش وسیع بخش دولتی در فعالیت‌های اقتصادی و تاثیر رفتار آنها بر متغیرهای کلان اقتصادی، عملکرد آنها برای اقتصاد ایران مهم بوده و بودجه آنها همواره مورد توجه مراجع مختلف بوده است.
بودجه شرکت‌های دولتی بدون توجه به ماموریت و ماهیت آنها با هم جمع زده و در قوانین سالانه بودجه ارائه می‌شود. تنها ضابطه‌ای که برای طبقه‌بندی آنها لحاظ می‌شود سودده و زیان‌ده بودن آنهاست. نبود اطلاعات از بودجه شرکت‌های دولتی یا عدم شفافیت در ارقام منابع و مصارف این شرکت‌ها، در عمل نظارت و ارزیابی علمی و کارآمد عملکرد آنها را با مشکل مواجه ساخته است.
زیرا سهم عمده‌ای از مصارف بودجه شرکت‌های دولتی از منابع داخلی آنها تامین می‌شود که با پیشنهاد هیات مدیره در مجامع عمومی یا شوراهای عالی با حضور وزرا یا نمایندگان آنها در مدت زمان کوتاهی بدون ارزیابی، بازرسی و حسابرسی دقیق، تصویب می‌شود و در نهایت روابط عمومی این شرکت‌ها خبری را مبنی بر برگزاری مجمع منتشر می‌کنند.
این شرایط بیانگر آن است که نقش نمایندگان مجلس، سازمان بازرسی و دیوان محاسبات به طور دقیق در رسیدگی به بودجه شرکت‌های دولتی در نظام بودجه‌ریزی مبهم و نامشخص است.
برخی از کارشناسان به شدت در مورد توسعه ابهام در رویه‌های حسابداری و حسابرسی شرکت‌های دولتی تذکر می‌دهند. از این رو ایجاد شفافیت در عملکرد مالی، یکی از مهم‌ترین عوامل موثر برای مدیریت شرکت‌های دولتی به شمار می‌رود به گونه‌ای که بر اساس گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، «بدون اعمال موازین شفاف در مناسبات مالی این بخش، معمولا تمامی راهکارهای متعارف تقنینی معطوف به افزایش بهره‌وری و کاهش فساد عقیم می‌ماند، چراکه در فضای غیرشفاف، ساختار اداری از میان انبوه قوانین و قواعد دست به گزینش زده و راهکار مناسب قانونی عملکرد غیربهره‌ور یا غیرمرتبط با اهداف مقررات‌گذار را پی می‌گیرد.»
بنابراین کارشناسان این مرکز بر این باورند که پوشش و جامعیت گزارشگری مالی، تواتر منظم گزارشگری، کیفیت انتشار و سازگاری موارد منتشر شده، چهار زمینه عمومی شفافیت مالی در این شرکت‌ها محسوب می‌شوند. بنابراین باید برای نیل به شفافیت مالی بودجه شرکت‌های دولتی، استانداردها یا رویه‌های متعدد مانند شیوه‌های حسابداری، نظارت، افشا و سنجش، به منظور ممانعت از بروز فساد در این شرکت‌ها تدوین شده و پیاده‌سازی شوند.
مرکز پژوهش‌های مجلس معتقد است در راستای پیاده‌سازی این قوانین، باید فرآیندهایی مانند «جریان دریافتی‌ها اعم از حقوق و دستمزد، پاداش و غیره»، « اموال و دارایی متصدیان»، «شیوه جابه‌جایی افراد»، «نحوه توزیع اطلاعات منفعت‌رسان»، «نحوه تصمیم‌سازی افراد ذینفع» و. . . نظام‌مند و شفاف شوند.
این در حالی است که گزارش‌دهی دوره‌ای و منظم و شفاف شرکت‌های دولتی به عنوان تکلیف در هیچ دولتی تبیین و مشخص نشده بود. اما خوشبختانه تاکید بر تقویت انضباط، سلامت و شفافیت مالی در بودجه شرکت‌های دولتی به عنوان یکی از اولویت‌های اساسی وزارت امور اقتصادی و دارایی در سند راهبردی این وزارتخانه که در سال ۱۳۹۲ تدوین شده بود، تبیین شد.
البته، تحقق این امر در گرو یکپارچه‌سازی اطلاعات شرکت‌های دولتی و ایجاد بانک‌های اطلاعاتی بود که استقرار آن می‌توانست نظارت بر عملکرد این شرکت‌ها را تسهیل بخشد.
در این راستا، وزارت امور اقتصاد و دارایی اقداماتی را انجام داد که از آن جمله می‌توان طراحی و استقرار سامانه یکپارچه‌سازی اطلاعات مدیران شرکت‌ها مشتمل بر اطلاعات شغلی و شناسنامه‌ای آنهاست. تحقق این امر می‌تواند در گام نخست ناظرین را در اجرای ماده ۲۴۱ اصلاحی قانون تجارت درخصوص منع به کارگیری یک شخص در بیش از یک هیات‌مدیره با مدیریت عامل شرکت‌های دولتی یا قانون منع به‌کارگیری بازنشستگان کشوری یاری رساند. در گام بعدی، با توسعه این سامانه، می‌توان نحوه فعالیت شرکت‌های دولتی به خصوص فرآیند بودجه‌ریزی آنها را شناسایی و بهبود بخشید. امید آن است که وزارت امور اقتصادی و دارایی با بهره‌برداری کامل از این سامانه، شفافیت بودجه شرکت‌های دولتی را ارتقا داده و مجلس، سازمان محاسبات و دولت را در این حوزه یاری رساند.
* کارشناس اقتصادی
لینک کوتاه :
