روز سیزدهم– فرابورس و بازاهای مشتقه مالی

در فرابورس سازمان بورس نظارت محدودتری بر معاملات دارد و صرفا برای جلوگیری از کلاه‌برداری‌ها معامله شرکت‌هایی که شرایط لازم برای ورود به بورس را ندارند در این بازار انجام می‌دهند.

البته باید در نظر داشت که فرابورس ایران از شکل فرابورس در دنیا متمایز شده و خود در حد یک بورس فعالیت می‌کند. یعنی فرابورس ایران صرفا جایی برای معاملات توافقی سهام نیست و بسیاری از شرکت‌ها در این بازار حضور دارند و مشابه معاملات سهام با مکانیزم عرضه و تقاضا و به صورت برخط معامله می‌شوند. همچنین تعداد قابل توجهی اوراق بدهی در فرابورس ایران معامله می‌شوند و در نتیجه این شرکت را به یک بورس کامل تبدیل کرده است.

در کنار فرابورس، بازارهای ابزار مشتقه نظیر بازارهای قرارداد آتی، قراردادهای سلف، قرارداد اختیار معامله و قراردادهای معاوضه نیز از انواع بازارها هستند.

ابزارهای مشتقه نوعی قرارداد حقوقی مالی هستند که ارزش آن‌ها از دارایی‌های دیگری ناشی می‌شود یا بین دو طرف توافق می‌شود.

قراردادهای ابزار مشتقه به تنهایی ارزش ندارند بلکه ارزش آن‌ها بر روی دارایی پایه دیگری تعریف می‌شود. برای مثال قرارداد اختیار معامله سکه بر روی دارایی سکه تعریف می‌شود و ارزش‌گذاری آن از روی ارزش سکه است. یا قرارداد آتی شاخص فلزات، بر روی سبد منعکس کننده شاخص فلزات در بورس تعریف و ارزش‌گذاری می‌شود.

قرارداد آتی یا آینده (futures contract) نوعی ابزار مشتقه است که قابلیت خرید و فروش در بازارهای مالی را دارد. در این قرارداد طبق عقد صلح یک طرف (فروشنده) توافق می‌کند در سر رسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را در عوض قیمتی که اکنون تعیین می‌کنند به طرف دیگر (خریدار) تحویل دهد.

قراردادهای آتی برای نخستین بار بر پایه محصولات کشاورزی و بعدها بر پایه منابع طبیعی مانند نفت معامله می‌شدند. قراردادهای آتی مالی در سال ۱۹۷۲ وارد بازار شدند. در سالهای اخیر، قراداد بر پایه‌های دیگر مانند ارز، نرخ بهره، و شاخص‌های بازار سهام بسیار متداول شده‌اند و نقش مهمی در کنترل ریسک بازی می‌کنند. از سال ۱۳۸۷ قرارداد آتی بر پایه سکه در بازار ایران نیز رایج شد.

قرارداد سَلَف یا عقد سَلَف قراردادی است که در آن عرضه‌کننده بخشی از دارایی پایه را به ازای بهای نقد و مطابق قرارداد سلف به فروش می‌رساند تا در دوره تحویل به خریدار تسلیم کند. خریدار می‌تواند معادل دارایی پایه خریداری شده را در یک قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش رساند که به این قرارداد نیز به اختصار سلف می‌گویند. اوراق سلف نوعی صکوک است و امنیت بیشتری نسبت به اوراق مشارکت دارد. مطابق شریعت اسلام استفاده از این نوع عقد برای برخی کالاها همچون طلا و سکه به عنوان دارایی پایه مجاز نیست.

قرارداد اختیار معامله یا آپشن قراردادی است، بین خریدار و فروشنده، به‌نحوی که خریدار از فروشنده اختیار معامله، حق خرید یا فروش یک دارایی را در یک قیمت معین، خریداری می‌کند. در اینجا نیز همانند تمام قراردادها، هر طرف، امتیازی را به طرف مقابل اعطاء می‌کند، خریدار به فروشنده مبلغی تحت عنوان حق شرط پرداخت می‌کند، که در واقع همان قیمت اختیار معامله می‌باشد. فروشنده نیز حق خرید یا فروش دارایی مذکور را، در یک قیمت معین، به خریدار اعطاء می‌نماید.

اختیار معامله مدت معینی دارد. حق خرید یا فروش دارایی در یک قیمت معین فقط تا تاریخ انقضایی که قبلاً مشخص شده است، امکان خواهد داشت. پس از اینکه تولیدکننده، برای یکی از مشتریان (سهام‌داران یا یکی از ذینفعان) خود، اختیار خرید یا فروش صادر نمود، این اختیار خرید یا فروش در بورس، مورد معامله قرار می‌گیرد، نرخ خرید یا فروش یک قرارداد اختیار، بر اساس رقابت در بورس، تعیین می‌شود.

قرارداد معاوضه یا سوآپ نیز نوع مدرن معامله پایاپای است. اولین قراردادهای سوآپ در اوایل دهه ۱۹۸۰ منعقد شدند. از آن زمان تاکنون بازار سوآپ رشد چشم‌گیری داشته است. در حال حاضر اکثر قراردادهای خارج از بورس به‌صورت سوآپ انجام می‌شود. قرارداد معاوضه توافقی بین دو شرکت برای معاوضه جریان نقدی در آینده (با دو نوع پرداخت متفاوت از بدهی یا دارایی) است. این قرارداد تاریخ پرداخت و چگونگی محاسبه جریانات نقدی را که باید پرداخت شود مشخص می‌کند. معمولا محاسبه جریانات نقدی شامل ارزش‌های آینده یک یا چند متغیر بازار است.

تهیه شده در گروه آموزشی خانه اقتصاد

آموزش رایگان