مناقشه روسیه و اوکراین- آغاز تجارت گاز ایران

لیلا بیات *

روند مناقشه بر سر قیمت گاز طبیعی صادراتی به اوکراین به سال ۲۰۰۶ برمی‌گردد. در این سال روسیه تصمیم به قطع گاز برای اوکراین و همچنین افزایش قیمت گاز خود را به یکباره و به بیش از چهار برابر گرفت، که با عدم تمکین اوکراین در اوج سرما مواجه شد. برخی از کشورهای اروپایی نیز حدود ۳۰ درصد گاز مصرفی خود را از روسیه و از خط لوله‌ای که از اوکراین می‌گذشت دریافت می‌کردند. به همین دلیل از بحران به وجود آمده ابراز نگرانی داشتند چراکه احتمال داشت اوکراین برای رفع نیاز گاز خود بخشی از گاز صادراتی روسیه به اروپا را برداشت کند؛ سرانجام در همین سال دو طرف اوکراین و روسیه پس از افزایش بهای قیمت گاز به توافقاتی دست یافتند. مجددا در ژانویه ۲۰۰۹، اوکراین و بخش شرقی اروپا از جمله اتریش تجربه تلخ قطع دوهفته‌ای گاز را داشتند و این بحران نشان داد که قطع گاز اروپا از طرف روسیه در کوتاه‌مدت اثری جدی بر اقتصاد اروپا ندارد ولی در میان‌مدت مخاطره‌انگیز است.

همان‌طورکه می‌دانیم ۲۴ درصد از گاز طبیعی مصرفی اروپا از روسیه تامین می‌شود و بیشتر از ۸۰ میلیارد مترمکعب از آن، در سال از اوکراین عبور می‌کند و بخش دیگر آن از طریق خط لوله بلواستریم تامین می‌شود. تهدید روسیه برای قطع گاز اروپا در بلندمدت امنیت انرژی اروپا را دچار مخاطره خواهد کرد به همین دلیل با توجه به ذخیره‌سازی گاز در اروپا، این کشورها تا حدودی می‌توانند در مقابل ریسک ناشی از کمبود گاز در میان‌مدت مقاومت کنند؛ در واقع تهدید روسیه تا حدی ناشی از اقتدار آن در عرصه صادرات گاز به اروپاست ولی این تهدید در بلندمدت مصرف‌کنندگان اروپایی را به سمت منابع جدید انرژی از جمله توسعه پایانه‌های وارداتLNG  و سایر عرضه‌کنندگان گاز و حامل‌های انرژی سوق می‌دهد.

فرصت ایران برای تامین گاز اروپا و چالش‌های پیش‌رو

شرایط به وجود آمده در منطقه با توجه به تراکم منابع هیدروکربوری و بالاخص گاز طبیعی در خاورمیانه باعث افزایش نقش این منطقه و بالطبع نقش ایران در تامین امنیت عرضه گاز نزد اروپایی‌ها خواهد شد در همین حال روسیه به فکر راه‌حل‌های تجاری و صادراتی غیر از مسیر اوکراین برای تامین گاز اروپا و حفظ نقش خود به عنوان یک بازیگر اصلی خواهد بود. ایران می‌تواند از طریق خط لوله نهم سراسری از طریق ترکیه، حرکت به سمت تجارت گاز به اروپا را تجربه کند، این عامل مهم و شاید بازدارنده قیمت گاز در اروپاست. جغرافیای اقتصاد گاز ایران این فرصت را به دست می‌آورد که نه‌تنها به صادرات بلندمدت گاز به اروپا فکر کند بلکه با ایجاد یک مسیر ترانزیت برای انتقال گاز به کشورها از دریافت حق ترانزیت نیز بهره‌مند شده و موقعیت استراتژیک خود را بهبود بخشد. از جمله ایجاد مسیرهای ترانزیتی برای گاز می‌توان به مسیرهای ترکمنستان به اروپا از مسیر خط لوله شمال و یا انتقال گاز قطر به اروپا از جنوب کشور و با استفاده از خط لوله نهم اشاره کرد. در اینجا نقش ایران به عنوان دومین کشور دارنده گاز طبیعی در دنیا اجتناب‌ناپذیر است. به نظر می‌رسد باید یک برنامه‌ریزی بلند‌مدت با قیمت‌گذاری شفاف به‌وجود آید که نه‌تنها باعث تسهیل قیمت‌گذاری شود بلکه از طرفی هم موجب ایجاد تحول در بازار داخلی می‌شود.

اوضاع و احوال حاکم بر نظام بین‌المللی در دهه آغازین قرن ۲۲ با قرن ۲۱ میلادی، متفاوت است و مولفه‌های قدرت نیز براساس شرایط کنونی تعریف و بازتعریف می‌شوند. به نظر می‌رسد که آمریکا و متحدین آن در ناتو همچنان نگران تبدیل روسیه به یک قدرت بلامنازع منطقه‌ای هستند؛ قدرتی که به زعم آنها به خاطر وسعت زیاد و ظرفیت‌های بالقوه‌اش می‌تواند معادلات موجود در دو قاره آسیا و اروپا را تحت تاثیر خود قرار دهد. برخی دیگر معتقدند که در صورت افزایش احتمالی همکاری‌های سیاسی و امنیتی میان روسیه و کشورهایی چون ایران، چین، سوریه قوی‌تر خواهند شد از جمله مشخصه مقطع متشنج کنونی این است که اهم مردم آمریکا همانند مردم سایر نقاط جهان مخالف شدید روادید جنگ هستند. بدین ترتیب به یکسری از مشخصه‌های قابل شناسایی دوره تنش‌آلود کنونی همانند: ۱- آغاز دوره جدید و متفاوت در مناسبات بین آمریکا و روسیه ۲- تلاش عناصری در دولت آمریکا برای تشدید تنش‌ها در روابط واشنگتن با روسیه ۳- تبدیل اروپای شرقی و مرکزی به عرصه جدیدی از منازعات و رقابت بین آمریکا و روسیه ۴- امکان‌پذیر بودن بازگشت به بعضی شرایط و میراث به‌جا مانده از دوره جنگ سرد ۵-  تداوم گسترش ناتو به سوی شرق و تعریف حوزه‌های جدید برای فعالیت و ورود ناتو به عرصه جنگ نرم‌افزاری اشاره می‌کنیم.

* دکتری روابط بین‌الملل