ضعف‌های ساختاری نظام مالیاتی
کمیل طیبی * سال‌هاست مالیات به عنوان یکی از عوامل کلیدی در حوزه درآمدزایی دولت مطرح می‌شود و نظام سیاستگذاری بر اصلاح و بهبود آن در جهت افزایش درآمدهای خود تاکید می‌کند، با این وجود هنوز سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی ایران در مقایسه با متوسط جهانی ارقام پایینی را نشان می‌دهد.
دلایل متنوعی برای این مساله می‌توان متصور بود؛ مساله نخست به ساختار معیوب اقتصاد شبه‌دولتی و کنترل‌شده ایران طی این سال‌ها برمی‌گردد. در حالی که نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در اقتصادهای مبتنی بر بازار بسیار بالاست اما سهم مالیات در اقتصاد ایران فاصله زیادی با این نسبت جهانی دارد. در مقابل گریز مالیاتی سهم بالایی در اقتصاد دولتی و کنترل‌شده ایران دارد و نظام تصمیم‌گیری توان کافی برای شناسایی و مقابله جدی با عوامل این فرارهای مالیاتی را ندارد.
مساله دوم به مشکلات و چالش‌های عمیق جدی اقتصاد ایران مربوط می‌شود. با توجه به منفی شدن متوسط رشد اقتصادی ایران ظرف سال‌های گذشته، کیک اقتصادی به میزان زیادی کوچک شده که به معنای کاهش ظرفیت‌های تولیدی در اقتصاد است. در چنین فضای رخوت‌انگیزی سهم مالیات‌ها از تولید ناخالص داخلی خود به خود کاهش می‌یابد و مالیات به عنوان یکی از حوزه‌های اصلی درآمدزایی دولت در اقتصاد رنگ می‌بازد. به این ترتیب شرایط رکود تورمی موجود نیز نقش زیادی در کاهش سهم مالیات در اقتصاد ایران داشته است.
سوم به مساله وجودی اقتصاد شبه‌دولتی در ایران مربوط می‌شود که سهم بالایی از گریز مالیاتی را در اختیار دارد. با این وجود دولت اراده و اختیار کافی برای شناسایی و مقابله با گروه‌هایی که در حال افزایش سهم فرارهای مالیاتی خود در اقتصاد هستند را ندارد.
در حالی که رفتار مالی دولت در بسیاری از کشورها در زمان تنظیم بودجه بر اساس منابع مالیاتی مشخص می‌شود اما اقتصاد ایران از این مهم محروم است و با وجود اهمیت بالای مالیات در تنظیم بودجه‌های سالانه، این مقوله سهم اندکی از حوزه‌های درآمدزایی دولت را دربر می‌گیرد. اگر گریزی به سال‌های گذشته بزنیم، متوجه می‌شویم که اهمیت بالای درآمدهای نفتی و گازی در بودجه نیز نقش بازدارنده‌ای در پایین نگه داشتن سهم مالیات در اقتصاد داشته است. در عین حال ساختار اجرایی اخذ مالیات نیز دچار مشکل است به طوری که به دلیل بالا بودن هزینه‌های جمع‌آوری و اخذ مالیات دولت در غالب موارد از اصلاح نظام مالیاتی چشم‌پوشی می‌کند.
به طور کلی افزایش سهم مالیات در اقتصاد بستگی زیادی به فرهنگ مالیاتی جامعه نیز دارد. در صورتی که فعالیت‌های مالی دولت در قبال بودجه روشن باشد این مساله به شفاف‌سازی و افزایش سهم مالیاتی دولت و ارتقای فرهنگ مالیاتی منجر می‌شود. برای مثال با توجه به اینکه سهم زیادی از درآمدهای مالیاتی در عملیات عمرانی بودجه هزینه می‌شود باید نمود این هزینه‌کردها برای جامعه روشن و مشخص باشد. راه‌حل اصلی برای ارتقای نظام مالیاتی در ایران تعدیل عوامل بازدارنده مورد اشاره است. در صورتی که ظرفیت‌های تولیدی اقتصاد با افزایش همراه شود می‌توان در خصوص افزایش سهم مالیات ابراز امیدواری کرد. به این ترتیب مثبت شدن رشد اقتصادی، اعمال سیاست‌های کنترل تورم و به بیانی خروج از تله رکود تورمی بسترهایی هستند که می‌توانند بهترین و زلال‌ترین درآمد برای انجام عملیات دولتی در اقتصاد را فراهم کنند.
* اقتصاددان
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :
