حضور رییسی در اجلاس شانگهای و موضوع عضویت دائم ایران
دکتر افشار سلیمانی *
اگرچه جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشورهایی است که بعد از مغولستان به عنوان ناظر به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمد و درخواست عضویت رسمی خود را ۱۱ سال قبل به این سازمان ارائه کرد، اما تاکنون این عضویت قطعی نشده است!
برای پذیرش عضو جدید در این سازمان باید همه اعضا رای موافق داشته باشند(اجماع همه اعضا) و از جهت اداری و حقوقی هم باید شرایط و مقررات دوجانبه میان سازمان و کشور متقاضی عضویت فراهم شود و حدود ۲۸ سند حقوقی میان طرفین امضا شود.
در شرایط کنونی، ایران هنوز به دلایل پاره‌ای از ملاحظات توسط روسیه و چین، دو بازیگری که در شکل‌گیری این نهاد (شانگهای) نقش داشته‌‌اند، به شکلی دائمی عضویت ندارد. با این حال با در نظر گرفتن هدف این سازمان حضور تهران در چنین ساختاری میتواند فرصت‌‌ساز باشد.
سازمان همکاری شانگهای در ابتدا با هدف توسعه و همکاری‌های امنیتی تحت نام پیمان شانگهای پا به عرصه فعالیت گذاشت،چون کشورهای عضو به ویژه روسیه، چین، تاجیکستان و ازبکستان از اسلام‌گرایی افراطی نگران بودند (هنوز نیز نگرانند) و بعد از آن با بازتعریف اولویت‌هایش همکاری اقتصادی را نیز در ردیف اهداف این پیمان قراردادند وبه مرور نام سازمان همکاری‌های شانگهای بر آن نهادند و به این ترتیب این سازمان امنیتی-اقتصادی نسبت به جذب اعضای ناظر و دائم و گسترش فعالیت خود پرداخت.
اگرچه سازمان همکاری‌های شانگهای ممکن است مشابه سازمانی که جایگزین پیمان ورشو در دوره جنگ سرد شده و در مقابل پیمان ناتو دیده شود و یادآور دوران دوقطبی غرب و شرق باشد اما از منظر ماهوی و ابعاد و اهداف تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند. البته اگر اعضای این سازمان از هر جنبه همگرایی داشته و متحد یکدیگر باشند شاید بتواند در برابر ناتو و آمریکا و متحدانش نقش موثری ایفا کند،اما در حال حاضر اتحاد چین و روسیه به صورت همه‌جانبه به دلیل اختلاف منافع و رویکردها و نیز عدم همسویی کامل یا حداکثری سایر اعضای سازمان شانگهای با یکدیگر چنین چشم‌اندازی چندان واقع بینانه به نظر نمی‌رسد.
واشنگتن به خوبی می‌‌داند که در حال از دست دادن شاخص‌های قدرتش است و به همین دلیل چین را تحت فشار قرار داده است. طبیعتا زمانی که شاهد دوقطبی شدن جهان در دو جبهه شرق و غرب باشیم، شانگهای و ساختارهایی به مثابه آن می‌‌توانند برای بازیگرانی چون ایران که از مولفه‌ها و قابلیت‌های بسیاری برخوردارند، فرصتی باشد برای نمود و ظهور در عرصه جهانی. با این حال باید حقایقی را نیز لحاظ کرد و آن، اختلاف‌نظرهای چین و روسیه در اولویت‌‌بندی‌هاست که گهگاه موجب تبلور تضاد منافع این دو بازیگر می‌شود.
دراینکه رویکرد این سازمان روسی- چینی است و تفوق دیدگاه چین و روسیه در این سازمان اهمیت دارد. شاید انتظار می‌رفت که با عضویت هند و پاکستان این سازمان متوازن‌تر شود، اما این موضوع تاکنون بیشتر باعث تشتت آرا در این سازمان شده است. یعنی با یک سازمان یک‌دست و متحدی روبه‌رو نیستیم و به برجسته و پررنگ کردن نقش منطقه‌ای ایران کمکی نخواهد کرد.
به هرتقدیر این نهاد آسیایی به واسطه حضور بازیگران برجسته منطقه برای ایران فرصت خوبی برای تعمیق همکاری‌های امنیتی، سیاسی و اقتصادی و همچنین ایجاد هم‌صدایی با کشورهای آسیایی برابر سیاست‌های یکجانبه واشنگتن است اما درنهایت عمق فعالیت‌ها بستگی به میزان تاثیر‌گذاری آمریکا بر سیاست‌های اعضای این سازمان دارد که دردوره تحریم‌ها تحت آزمون قرار گرفته است. آن هم در شرایطی که به واسطه برخی ملاحظات تلخ تاریخی در روابط ایران و روسیه به خصوص در زمان قاجار و همچنین پافشاری روس‌ها بر ذهنیت ملی‌‌گرایانه‌‌شان و نیز مواضع عملکردهایش دوره جنگ تحمیلی و پس از فروپاشی شوروی و رای علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل و در ساخت نیروگاه هسته‌ای بوشهر و مسائل دریای خزر اعتماد حداکثری ایران به روسیه حاصل نشده است و مسکو همواره نگران بهبودی روابط ایران و آمریکا بوده است.
اما مولفه‌ای که ایران در شرایط کنونی باید لحاظ کند، آن است که تمامی تخم‌مرغ‌هایش را در یک سبد نگه ندارد و فارغ از چنین مسائلی از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های حاکم بر چنین نهادهایی بهره‌مند شود.
قرار است در روزهای ۱۶ و ۱۷ سپتامبر، اجلاس سازمان همکاری‌های شانگهای برگزار شود؛ سازمانی که در این تاریخ ۲۰ ساله می‌شود. در سال ۲۰۰۱ میلادی، سازمان همکاری‌های شانگهای با شش عضو تشکیل شد (قزاقستان، قرقیزستان، چین، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان). در حال حاضر، این سازمان هشت عضو دارد و هند و پاکستان به جمع دیگر اعضا پیوسته‌اند.
در سال ۲۰۰۵، تهران عضو ناظر در سازمان همکاری‌های شانگهای شد. اما، تا سال ۲۰۱۵ ایران به خاطر تحریم‌های بین‌المللی نمی‌توانست به این سازمان ملحق شود. بر اساس قوانین سازمان همکاری‌های شانگهای، کشورهای عضو نباید تحت اعمال تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار داشته باشند.
علت اصلی این مخالفت‌ها، عوامل ژئوسیاسی و بین‌المللی بوده است. حتی ملاحظه چین و روسیه در رابطه با رویکرد ایران نسبت به آمریکا و اسراییل نیز میتواند دلیل تعلل و تاخیر پذیرفته شدن ایران به عضویت کامل این کشور در سازمان شانگهای باشد،چون این دوکشور با وجود تضاد منافع با آمریکا، با این کشور رابطه دارند و از این مناسبات سود می‌برند و این سود را برای ایران و هیچ کشور دیگری هزینه نمی‌کنند.
درخواست ایران برای عضویت در شانگهای علی‌الظاهر توسط تاجیکستان بلوکه شده بود. «دوشنبه» تهران را به حمایت از حزب احیای اسلامی تاجیکستان و مشارکت غیر‌مستقیم در سازمان‌دهی اقدامات تروریستی متهم کرده است. چندی بعد، این اختلافات حل و فصل شد. ابراهیم رییسی به عنوان اولین سفر خارجی خود با دعوت امامعلی رحمان رییس‌جمهور تاجیکستان به زودی عازم شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان خواهد شد. روسیه ظاهرا از پذیرش ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای حمایت می‌کند و معتقد است که این امر، باعث ارتقای سازمان در سطح بین‌المللی خواهد شد.
در جریان نشست ماه جولای در دوشنبه، روسیه بر این موضوع پافشاری داشت که از مدت‌ها پیش، درخواست ایران برای عضویت در سازمان مثبت ارزیابی شده است. سازمان همکاری‌های شانگهای برای بحث و بررسی مشکلات منطقه‌ای است. ایران، یکی از کشورهای منطقه است که حل و فصل مشکلات منطقه‌ای برایش اهمیت دارد. در حال حاضر، هم برای ایران و هم اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای، بررسی موضوع امنیت در افغانستان و محیط پیرامونی‌اش از اهمیت بسیاری برخوردار است. عضویت کامل ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای نشان می‌دهد که این کشور عضو مهم در مباحثات پیرامون امنیت منطقه‌ای است.
افغانستان، بلاروس و مغولستان سه کشور ناظر در سازمان همکاری‌های شانگهای هستند. سازمان همکاری‌های شانگهای ساختاری است که برخی دیگر از کشورهای منطقه خواهان عضویت در آن هستند.
حال با خبر دبیر شورای عالی امنیت ملی درباره نهایی شدن عضویت ایران در پیمان شانگهای و نیز درخواست روسیه برای پذیرش عضویت ایران در این سازمان، زمینه‌های پذیرش ایران در این سازمان رنگ و بوی جدی‌تری به خود گرفته است.
عضویت در سازمان همکاری شانگهای با توجه به آیین‌نامه پذیرش اعضای جدید در سازمان به این صورت است که درخواست رسمی ایران توسط وزارت امور خارجه به رییس شورای سران یعنی تاجیکستان داده می‌شود، سپس رییس شورای سران درخواست را به شورای وزرای خارجه می‌دهد و سپس آن هم به شورای هماهنگ‌کنندگان ملی و دبیرکل ارجاع می‌دهد و سپس به شورای سران می‌آید و سران، نظر موافق یا مخالف خود در این خصوص را اعلام می‌کنند و پس از موافقت شورای سران است که فرآیند عضویت ایران آغاز می‌شود. در این مرحله، مهم‌ترین بخش تهیه پیش‌نویس توافقنامه عضویت است که فرآیند زمانبری است. به نظر می‌رسد این احتمال وجود دارد که پس از ۱۱ سال انتظار درصورت حصول اجماع، چند سال هم ایران را پشت در پیمودن مراحل منتظر نگه دارند!
اگرچه عضویت کامل ایران در سازمان شانگهای یک فرصت تلقی می‌شود ولی اگر این عضویت احتمالی درراستای توازن درسیاست خارجی نباشد و احیانا تعهداتی درحوزه‌های سیاسی وامنیتی برای دولت ایران ایجاد کند چندان به صلاح کشور نخواهد بود که دراین صورت شاید عضویت ناظر، بیشتر به نفع استقلال و حاکمیت ملی ایران باشد. اینکه ایران باید از جنبه امنیتی و نظامی مستقل باشد و توازن لازم را در سیاست نه شرقی، نه غربی پیگیری کند، تردیدی نیست.
* سفیر پیشین ایران در آذربایجان
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :
