لیلا بیات *
روند مناقشه بر سر قیمت گاز طبیعی صادراتی به اوكراین به سال 2006 برمی‌گردد. در این سال روسیه تصمیم به قطع گاز برای اوكراین و همچنین افزایش قیمت گاز خود را به یكباره و به بیش از چهار برابر گرفت، كه با عدم تمكین اوكراین در اوج سرما مواجه شد. برخی از كشورهای اروپایی نیز حدود 30 درصد گاز مصرفی خود را از روسیه و از خط لوله‌ای كه از اوكراین می‌گذشت دریافت می‌كردند. به همین دلیل از بحران به وجود آمده ابراز نگرانی داشتند چراكه احتمال داشت اوكراین برای رفع نیاز گاز خود بخشی از گاز صادراتی روسیه به اروپا را برداشت کند؛ سرانجام در همین سال دو طرف اوكراین و روسیه پس از افزایش بهای قیمت گاز به توافقاتی دست یافتند. مجددا در ژانویه 2009، اوكراین و بخش شرقی اروپا از جمله اتریش تجربه تلخ قطع دوهفته‌ای گاز را داشتند و این بحران نشان داد كه قطع گاز اروپا از طرف روسیه در كوتاه‌مدت اثری جدی بر اقتصاد اروپا ندارد ولی در میان‌مدت مخاطره‌انگیز است.
همان‌طوركه می‌دانیم 24 درصد از گاز طبیعی مصرفی اروپا از روسیه تامین می‌شود و بیشتر از 80 میلیارد مترمكعب از آن، در سال از اوكراین عبور می‌كند و بخش دیگر آن از طریق خط لوله بلواستریم تامین می‌شود. تهدید روسیه برای قطع گاز اروپا در بلندمدت امنیت انرژی اروپا را دچار مخاطره خواهد كرد به همین دلیل با توجه به ذخیره‌سازی گاز در اروپا، این كشورها تا حدودی می‌توانند در مقابل ریسك ناشی از كمبود گاز در میان‌مدت مقاومت كنند؛ در واقع تهدید روسیه تا حدی ناشی از اقتدار آن در عرصه صادرات گاز به اروپاست ولی این تهدید در بلندمدت مصرف‌كنندگان اروپایی را به سمت منابع جدید انرژی از جمله توسعه پایانه‌های وارداتLNG و سایر عرضه‌كنندگان گاز و حامل‌های انرژی سوق می‌دهد.
فرصت ایران برای تامین گاز اروپا و چالش‌های پیش‌رو
شرایط به وجود آمده در منطقه با توجه به تراكم منابع هیدروكربوری و بالاخص گاز طبیعی در خاورمیانه باعث افزایش نقش این منطقه و بالطبع نقش ایران در تامین امنیت عرضه گاز نزد اروپایی‌ها خواهد شد در همین حال روسیه به فكر راه‌حل‌های تجاری و صادراتی غیر از مسیر اوكراین برای تامین گاز اروپا و حفظ نقش خود به عنوان یك بازیگر اصلی خواهد بود. ایران می‌تواند از طریق خط لوله نهم سراسری از طریق تركیه، حركت به سمت تجارت گاز به اروپا را تجربه كند، این عامل مهم و شاید بازدارنده قیمت گاز در اروپاست. جغرافیای اقتصاد گاز ایران این فرصت را به دست می‌آورد كه نه‌تنها به صادرات بلندمدت گاز به اروپا فكر كند بلكه با ایجاد یك مسیر ترانزیت برای انتقال گاز به كشورها از دریافت حق ترانزیت نیز بهره‌مند شده و موقعیت استراتژیك خود را بهبود بخشد. از جمله ایجاد مسیرهای ترانزیتی برای گاز می‌توان به مسیرهای تركمنستان به اروپا از مسیر خط لوله شمال و یا انتقال گاز قطر به اروپا از جنوب كشور و با استفاده از خط لوله نهم اشاره کرد. در اینجا نقش ایران به عنوان دومین كشور دارنده گاز طبیعی در دنیا اجتناب‌ناپذیر است. به نظر می‌رسد باید یك برنامه‌ریزی بلندمدت با قیمت‌گذاری شفاف به‌وجود آید كه نه‌تنها باعث تسهیل قیمت‌گذاری شود بلكه از طرفی هم موجب ایجاد تحول در بازار داخلی می‌شود.
اوضاع و احوال حاكم بر نظام بین‌المللی در دهه آغازین قرن 22 با قرن 21 میلادی، متفاوت است و مولفه‌های قدرت نیز براساس شرایط كنونی تعریف و بازتعریف می‌شوند. به نظر می‌رسد كه آمریكا و متحدین آن در ناتو همچنان نگران تبدیل روسیه به یك قدرت بلامنازع منطقه‌ای هستند؛ قدرتی كه به زعم آنها به خاطر وسعت زیاد و ظرفیت‌های بالقوه‌اش می‌تواند معادلات موجود در دو قاره آسیا و اروپا را تحت تاثیر خود قرار دهد. برخی دیگر معتقدند كه در صورت افزایش احتمالی همكاری‌های سیاسی و امنیتی میان روسیه و كشورهایی چون ایران، چین، سوریه قوی‌تر خواهند شد از جمله مشخصه مقطع متشنج كنونی این است كه اهم مردم آمریكا همانند مردم سایر نقاط جهان مخالف شدید روادید جنگ هستند. بدین ترتیب به یكسری از مشخصه‌های قابل شناسایی دوره تنش‌آلود كنونی همانند: 1- آغاز دوره جدید و متفاوت در مناسبات بین آمریكا و روسیه 2- تلاش عناصری در دولت آمریكا برای تشدید تنش‌ها در روابط واشنگتن با روسیه 3- تبدیل اروپای شرقی و مركزی به عرصه جدیدی از منازعات و رقابت بین آمریكا و روسیه 4- امكان‌پذیر بودن بازگشت به بعضی شرایط و میراث به‌جا مانده از دوره جنگ سرد 5- تداوم گسترش ناتو به سوی شرق و تعریف حوزه‌های جدید برای فعالیت و ورود ناتو به عرصه جنگ نرم‌افزاری اشاره می‌کنیم.
* دكتری روابط بین‌الملل
